احسان به یتیم

احسان به یتیم‏

کتاب خدا قرآن مجید در نزدیک به هیجده مورد، به محبت به یتیم و حفظ اموال او و تربیت و رشدش سفارش مى‏کند.

«... وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْیَتامى‏ قُلْ إِصْلاحٌ لَهُمْ خَیْرٌ وَ إِنْ تُخالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» «1».

و از ایتام از تو مى‏پرسند، بگو: صلاح اندیشى براى آنان بهتر است، و اگر با آنان معاشرت کنید بجاست چون برادران دینى شمایند، خداوند مفسد را از مصلح مى‏داند، اگر در امر یتیمان مى‏خواست به شما سخت مى‏گرفت، خداوند توانا و حکیم است.

«وَ آتُوا الْیَتامى‏ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَتَبَدَّلُوا الْخَبِیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ إِنَّهُ کانَ حُوباً کَبِیراً» «2».

اموال ایتام را پس از رسیدنشان به حد رشد و بلوغ به آنان بدهید، نامرغوب اموال خود را به مرغوب آنها تبدیل ننمایید، اموال آنان را به ضمیمه‏ى اموال خود مخورید که این گناهى بزرگ است.

«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامى‏ ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیراً» «3».

آنان که اموال ایتام را به ستم مى‏خورند، همانا در شکم خود آتش مى‏خورند و به زودى عذاب جهنم را خواهند چشید.

«... وَ أَنْ تَقُومُوا لِلْیَتامى‏ بِالْقِسْطِ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِهِ عَلِیماً» «4».

درباره‏ى یتیمان قیام به عدالت کنید، آنچه را از خوبى انجام مى‏دهید همانا خداوند به آن آگاه است.

«وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ...» «5».

و به مال یتیم جز به آن صورتى که نیکوتر است نزدیک نشوید تا یتیم به حد رشدش برسد.

رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند:

مَنْ قَبَضَ یَتیماً مِنْ بَیْنِ الْمُسْلِمینَ الى‏ طَعامِهِ وَشَرابِهِ، ادْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ الْبَتَّةَ الا انْ یَعْمَلَ ذَنْباً لَایَغْفَرُ «6».

کسى که جهت خوراندن و نوشاندن، یتیمى را از میان مسلمانان برگیرد، به طور یقین خداوند او را وارد بهشت مى‏کند مگر اینکه گناه غیر قابل بخششى مرتکب شود.

و نیز آن حضرت فرمودند:

انَّ فِى الْجَنَّةِ داراً یُقالُ لَها دارُ الْفَرَحِ، لَایَدْخُلُها الَّا مَنْ فَرَّحَ یَتامَى المُؤمِنینَ‏ «7».

همانا در بهشت خانه‏اى است که به آن خانه‏ى خوشحالى گفته مى‏شود، آن را وارد نمى‏شود مگر کسى که ایتام مردم مؤمن را خوشحال نموده.

اتَى النَّبِىَ رَجُلٌ یَشْکُو قَسْوَةَ قَلْبِهِ، قالَ: اتُحِبُّ انْ یَلینَ قَلْبُکَ وَتُدْرِکَ حاجَتَکَ؟

ارْحَمِ الْیَتیمَ، وَامْسَحْ رَأْسَهُ، وَاطْعِمْهُ مِنْ طَعامِکَ، یَلِنْ قَلْبُکَ، وَتُدْرِکَ حاجَتَکَ‏ «8».

مردى به محضر پیامبر شرفیاب شد و از سنگدلى شکایت کرد، حضرت فرمودند: علاقه دارى دلت نرم شود و به حاجت خود برسى؟ به یتیم مهربانى کن، دست محبت بر سر او بکش، از غذاى خود به او بخوران، دلت نرم مى‏شود و دست یابى به حاجتت برایت میسر مى‏گردد.

حضرت على علیه السلام فرمودند:

ما مِنْ مُؤمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ یَضَعُ یَدَهُ عَلى‏ رَأْسِ یَتیمٍ تَرَحُّماً لَهُ الّا کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ یَدُهُ عَلَیْهَا حَسَنَةً «9».

هیچ مرد و زن مؤمنى از روى مهربانى دست نوازش بر سر یتیم نکشد جز آنکه به هر مویى که دستش از روى آن عبور مى‏کند خداوند برایش حسنه‏اى مى‏نویسد.

احسان به مساکین‏

مسکین یعنى انسانى که زمین‏گیر شده، و به ضرر و تهیدستى گرفتار گشته، و راه درآمدى براى او نیست.

بر مؤمن، وظیفه‏ى الهى و مسئولیت و تکلیف است که از مال خود به او کمک کند، و با حفظ آبروى او در رفع مشکلاتش بکوشد و به نیازهاى او رسیدگى نماید.

قرآن مجید رعایت حال مساکین را واجب مى‏داند، و رسیدگى به امور آنان را جزیى از عبادت حق به حساب مى‏آورد، چرا که خداوند علاقه دارد مردم به مساکین توجه ویژه داشته باشند، و زمینه‏ى رفاه حال و راحتى معیشت را براى آنان فراهم نمایند.

بى‏توجهى به مساکین امرى فوق العاده ناپسند، و بدون تردید بر اساس آیات قرآن مجید موجب عذاب سخت در روز قیامت است.

«وَ آتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً» «10».

اى رسول من! حقوق مالى خویشاوندان و از کار افتاده و در راه مانده را ادا کن، و از اسراف بپرهیز.

«... وَ آتَى الْمالَ عَلى‏ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ...» «11».

مردم نیکوکار مال خود را در عین علاقه به آن به خویشاوندان، و ایتام و از کار افتادگان، و در راه مانده، و به درخواست کنندگان مستحق و در طریق آزاد شدن بردگان مى‏پردازند.

«إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمِینَ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ» «12».

همانا صدقات مخصوص به هشت طایفه است: فقرا، مساکین، متصدیان امور صدقات، متمایل کردن غیر مسلمانان به اسلام، آزادى بردگان، ورشکستگان، راه خدا، در راه مانده. مصرف صدقات در این هشت مورد فریضه‏اى است از جانب خدا، و خداوند آگاه و حکیم است.

منع مسکین از مال، و عدم توجه به وضع او نه تنها عامل عذاب در آخرت است بلکه آثار سویى در زندگى دنیایى انسان هم خواهد گذاشت.

خداوند در سوره‏ى «ن والقلم» از آیه‏ى 17 تا 33 داستان برادرانى را نقل مى‏کند که باغ آبادى را از پدر خود به ارث بردند ولى بر خلاف روش پدر که‏ مردى سخى و دلسوز به حال بیچارگان بود، همان موقعى که باغ را به ارث بردند در جلسه‏اى بنا گذاشتند که از فرداى آن شب به احدى از مساکین کمک نکنند، و درب باغ را ببندند و مستحقى را راه ندهند، ولى همان شب به خاطر این نیت شیطانى و فکر ابلیسى و نقشه‏ى شوم، صاعقه‏اى به دستور خداوند آن باغ را با تمام درختان پرثمرش از ریشه و بن سوزاند، و جز مشتى خاکستر سیاه از آن منطقه‏ى آباد و سرسبز چیزى باقى نگذاشت.

آنان وقتى صبح زود در باغ را گشودند و آن وضع ناهنجار را دیدند، یکدیگر را سرزنش کردند و فریاد برآوردند: واى بر ما که ما اهل طغیان و تجاوز از حدود الهى و مقررات پروردگاریم!

قرآن مجید بروز مشکلات، و ظهور فقر و تنگدستى را محصول عواملى از جمله کمک نکردن به مسکین مى‏داند:

«وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهانَنِ* کَلَّا بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ* وَ لا تَحَاضُّونَ عَلى‏ طَعامِ الْمِسْکِینِ* وَ تَأْکُلُونَ التُّراثَ أَکْلًا لَمًّا* وَ تُحِبُّونَ الْمالَ حُبًّا جَمًّا» «13».

و اما وقتى که انسان را به عرصه‏ى آزمایش دچار کند، و روزى او را تنگ نماید و وى را به فقر و تهیدستى مبتلا کند، مى‏گوید: پروردگارم مرا خوار و زبون ساخت. نه چنین نیست، شما یتیم را اکرام نمى‏کنید، و طعام دادن به مسکین را تشویق نمى‏نمایید، و ارث را به تمامى مى‏خورید، و به شدت مال را دوست دارید! (به طورى که در قلب شما جز محبت مال وجود ندارد، این امور است که به صورت فقر و تنگدستى، و ندارى و خوارى در زندگى شما ظهور و بروز کرده است!)

قرآن مجید در سوره‏ى مبارکه‏ى الحاقه عذابهاى بسیار سختى را براى گروهى از مردم مطرح مى‏کند، و دو عامل را باعث آن عذابها مى‏داند:

1-   عدم ایمان به خداوند

2-    2- رغبت نداشتن به اطعام مسکین.

ترجمه‏ى آن آیات چنین است:

و اما کسى که پرونده‏ى عملش را به دست چپش دهند، فریاد برمى‏دارد: اى کاش نامه‏ى مرا به من نمى‏دادند، و از حسابم باخبر نمى‏شدم، اى کاش مرگ حیات مرا قطع مى‏کرد، و من وارد محشر نمى‏شدم، ثروت من امروز مرا بى‏نیاز از عذاب و خشم خدا نمى‏کند، تمام قدرت و سلطنتم نابود شد، آنگاه از خداوند خطاب مى‏رسد: او را بگیرید و در غل و زنجیر ببندید، سپس به جهنم دراندازید، آنگاه او را به زنجیرى که طولش هفتاد ذراع است درکشید، او به خداوند بزرگ ایمان نیاورد، و رغبت به اطعام مسکین نشان نداد! براى او در امروز هیچ دوستى که به فریادش برسد وجود ندارد، و غذایى جز چرک و خون دوزخیان بهره‏ى او نیست، و کسى جز خطاکاران از آن طعام نمى‏خورد «14»!

راستى توجه به وضع مساکین چه اندازه مهم است که غافل از آن منفور حق، و مستوجب سخت‏ترین عذاب در روز قیامت است.

از امین وحى جبرییل نقل شده که فرمود:

انا مِنَ الدُّنْیا احِبُّ ثَلاثَةَ اشْیاءَ: ارْشادَ الضّالِّ وَاعانَةَ الْمَظْلومِ وَمَحَبَّةَ الْمَساکِینِ‏ «15».

من از دنیا عاشق سه برنامه‏ام: راهنمایى گمراه، و کمک و یارى دادن به ستمدیده و عشق‏ورزى به مساکین.

امام صادق علیه السلام فرمودند:

فَمَنْ واساهُمْ بِحَواشِى مالِهِ وَسَّعَ اللَّهُ عَلَیْهِ جِنانَهُ وَانالَهُ غُفْرانَهُ وَرِضْوانَهُ... «16».

کسى که با ثروت جمع شده‏اش به مساکین کمک کند، و آنان را براى رفع نیازمندیهایشان یارى دهد، خداوند بهشت او را وسیع نماید، و او را به غفران و رضوانش برساند.

امام ششم علیه السلام فرمودند:

هرکس مؤمنى را غذا دهد تا سیرش کند، احدى اندازه‏ى مزدش را در آخرت نداند، نه فرشته‏ى مقرب و نه پیامبر مرسل، جز خداى جهان که فقط او به اجر چنین انسانى آگاه است.

از موجبات مغفرت و آمرزش، غذا دادن به مسلمان گرسنه است، سپس حضرت صادق علیه السلام قول خداى عز و جل را خواندند «17».

«أَوْ إِطْعامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ* یَتِیماً ذا مَقْرَبَةٍ* أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَةٍ» «18».

یا غذا دادن در روز قحطى و گرسنگى به یتیم خویشاوند، یا به از کار افتاده‏ى خاک نشین.

پی نوشت ها:

______________________________

(1)- بقره (2): 220.

(2)- نساء (4): 2.

(3)- نساء (4): 10.

(4)- نساء (4): 127.

(5)- انعام (6): 152.

(6)- الترغیب: 3/ 347.

(7)- کنز العمال: 6008؛ تفسیر معین: 12.

(8)- الترغیب: 3/ 349.

(9)- ثواب الاعمال: 199، ثواب من مسح یده على رأس یتیم؛ بحار الأنوار: 72/ 4، باب 31، حدیث 9. (10)- اسراء (17): 26.

(11)- بقره (2): 177.

(12)- توبه (9): 60.

(13)- فجر (89): 16- 20.

(14)- الحاقه (69): 25- 37.

(15)- مواعظ العددیه: 147.

(16)- تفسیر امام حسن عسکرى: 345، حدیث 226؛ تفسیر صافى: 1/ 151، ذیل آیه‏ى 83 سوره‏ى بقره؛ بحار الأنوار: 66/ 344، باب 38.

(17)- کافى: 2/ 201، باب اطعام المؤمن، حدیث 6؛ وسائل الشیعه: 24/ 309، باب 32، حدیث 30627.

(18)- بلد (90): 14- 16.