ایتام را دریابیم

اسلام به افرادی که زمینه‌ی ظلم کردن به آن‌ها زیاد است ، توجه خاصی دارد . یکی از این موارد که اسلام به آن توجه ویژه دارد ، یتیم است . در قرآن23 بار راجع به یتیم سفارش شده است .

 باید توجه کرد که یتیم نوازی فقط این نیست که به او آب و نان بدهیم ، بلکه نکته ی اساسی احترام و اکرام یتیم است . « کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتیمَ »¹، « فَأَمَّا الْیَتیمَ فَلا تَقْهَرْ ؛ یتیم را نشکن » ²

قرآن و یتیمان

در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می شود که در پاره ای از آیات ، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می شمارد و می فرماید :

«أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ ، فَذلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ ؛ آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می پندارد ، پس او کسی است که یتیم را از خود می راند .»³

و در جای دیگر می فرماید :

«کَلاَّ بَلْ لا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ وَ لا تَحَاضُّونَ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ ؛ چنان نیست که شما خیال می کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی دارید و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی کنید .»⁴

ونیز می فرماید :

«لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکَةِ وَ الْکِتابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینَ؛ نیکی(تنها) این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب کنید بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کارافتادگان وانفاق کند.»⁵

مفهوم یتیم

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود. ⁶

یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است ; چنان که مرحوم علامه طباطبایی(رحمة الله) می گوید : « یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده ، به کار نمی رود. ⁷

سرپرستی ایتام

قرآن کریم و پیشوایان معصوم- علیهم السلام- امر سرپرستی کودکان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند. و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود .

قرآن کریم می فرماید: «...یَسْـَلُونَکَ عَنِ الْیَتَـمَی قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَیْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ... ; از تو درباره یتیمان می پرسند ، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.» ⁸

از آیه یاد شده بر می آید که بهترین محیط برای کودکان یتیم ، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اکرم(ص) جای دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته است. ⁹

در حدیث دیگری فرموده: «در خانه ای که یتیم باشد، رحمت و برکت الهی در فضای آن خانه حاکم خواهد شد.» و باز می فرمایند: «من و سرپرست یتیم، در بهشت در کنار هم خواهیم بود.»¹⁰

اگر چه امروزه مؤسسات و کانون های یتیم نوازی در نقاط مختلف برقرار است ، ولی چنین مراکزی به خاطر شرایط حاکم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی رسد ، چون اگر یتیمی در آغوش خانواده ای ایده آل پرورش یابد ، به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام ، به یتیم ها محبت می کنند . بدیهی است که یتیم در میان خانواده ای که او را به فرزند خواندگی قبول کرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید .

شیوه های رفتاری با ایتام 

حضرت علی (ع) می فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد ، خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می گذارد ، یک ثواب برای او می نویسد .»¹¹

امام صادق (ع) فرمود : « من اراد ان یدخله الله عزّوجلَّ فی رحمته و یسکنه جنَّته فلیحسن خلقه ... و لیرحم الیتیم ؛ کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد .»¹²

ترفیع درجات و محو سیئات

امیرمؤمنان(ع) فرمود: «ما من مؤمن ولا مؤمنة یضع یده علی رأس یتیمٍ ترحّماً الّا کتب الله له بکلّ شعرة مرَّت یده علیها حسنة؛ هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می گذارد یک ثواب برای او می نویسد .»¹³

هرچه کشت کنی، درو خواهی کرد

امیرالمومنین(ع) فرمود: « أَحْسِنُوا فِی عَقِبِ غَیْرِکُمْ تُحْفَظُوا فِی عَقِبِکُمْ» ¹⁴ اگر شما بچه‌ها و خانواده ی مردم را احترام کردید، خداوند هم کاری می‌کند که مردم هم به خانواده ی شما احترام بگذارند. اگر کسی بچه‌های مردم را تحقیر کند، خداوند هم صحنه‌ای پیش می‌آورد که بچه‌های او در تاریخ تحقیر شوند. این وعده را امیرالمومنین داده است .

رسول اکرم(ص) می فرمایند: «برای یتیم چون پدر مهربان باش و بدان که هر چه کشت کنی همان را درو خواهی کرد .»¹⁵

تنها مادیات مهم نیست !

قرآن می‌فرماید: «فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَ قُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً»¹⁶ به این‌ها از رزق خدا بدهید. با این‌ها همیشه خوب حرف بزنید. گاهی افراد یک مقدار برنج و ... به فقیر می‌دهند اما این‌ها فایده‌ای ندارد. باید نشست و با بچه یتیم صحبت کرد. «قَوْلاً مَعْرُوفاً» تنها مساله‌ی مادیات مهم نیست. ما باید مساله‌ی عاطفی این بچه‌ها را حل کنیم . نباید بگذاریم که احساس کمبود کنند. گاهی می‌بینیم که یک فرد پولدار از دنیا می‌رود. مسلماً این بچه که پدر خود را از دست داده است احتیاجی به پول ندارد. ما باید جای خالی عاطفی پدر را برای او پر کنیم .

احترام به یتیم مخصوص دین اسلام نیست!

قرآن می‌گوید: از یهودی‌ها هم پیمان گرفته بودیم که به یتیم‌ها احترام بگذارند؛ «وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبى وَ الْیَتامى وَ الْمَساکِینِ؛ و به یاد آورید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید .»¹⁷

کارگری دو پیغمبر گرسنه برای یتیم

حضرت موسی و خضر دو پیغمبر بزرگوار بودند. این دو نفر وارد یک منطقه‌ای شدند و نیاز به غذا داشتند. به مردم گفتند: به ما کمی غذا بدهید. این مردم به این دو پیغمبر غذا ندادند. اینها همینطور که داشتند در روستا راه می‌رفتند، دیدند که یک دیواری در حال کج شدن است. حضرت خضر گفت: موسی لباس هایت را در بیاور تا بنایی کنیم. گفت: برای این مردم نامرد که یک تکه نان به ما ندادند، مجانی کارگری کنیم؟ موسی و خضر لباس هایشان را درآوردند و این دیوار را ساختند . موسی در آخر گفت : دلیلت از این کار چه بود؟ گفت: دلیلش این است که یک مرد خوب از دنیا می‌رود. این مرد دو بچه دارد. او مقداری گنج و پول برای بچه‌های خود در زیر این دیوار پنهان کرده بود. اگر این دیوار می‌افتاد، پول‌ها پیدا می‌شد و بیگانه‌ها پول را می‌بردند و به این بچه‌های یتیم چیزی نمی‌رسید . این ارزش دارد که ما برای حفظ مال یتیمان بنایی کنیم .

این قصه در سوره کهف آمده است . یعنی حفظ مال یتیم به قدری ارزش دارد که دو پیغمبر گرسنه مجانی کارگری کنند.

قرآن می‌فرماید: « وَلا تَتَبَدَّلُوا الْخَبیثَ بِالطَّیِّبِ وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ »¹⁸ اگر دو نوع برنج است ، یکی برای یتیم است و یکی برای خودمان ، این‌ها را مخلوط نکنیم . « وَ لا تَأْکُلُوا أَمْوالَهُمْ إِلى‏ أَمْوالِکُمْ » اموال یتیمان را با مال خودتان مخلوط نکنید . مال یتیم را تصاحب نکنید . وقتی دیدید که مال یتیم رشد کرده است به او برگردانید ؛« وَ ابْتَلُوا الْیَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّکاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْکُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ یَکْبَرُوا وَ مَنْ کانَ غَنِیًّا فَلْیَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ کانَ فَقیراً فَلْیَأْکُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَیْهِمْ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً »¹⁹

«وَ ابْتَلُوا الْیَتامى» یتیم را آزمایش کنید. «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً » اگر دیدید رشد اقتصادی دارد «فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ » اموالش را به او برگردان .

قرآن می‌فرماید: اگر کسی مال یتیم را بخورد «وَ لْیَخْشَ الَّذینَ لَوْ تَرَکُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّیَّةً ضِعافاً خافُوا عَلَیْهِمْ فَلْیَتَّقُوا اللَّهَ وَ لْیَقُولُوا قَوْلاً سَدیداً »²⁰ بداند که شکم خود را از آتش پر کرده و دیر یا زود مال او و فرزندانش خورده می شود .

پی نوشت ها :

1- فجر / 17

2- ضحی / 8

3- ماعون / 1 و 2

4- فجر / 17 و 18

5- بقره / 177

6- مفردات الفاظ القرآن / راغب اصفهانى / ص 575 ، لغت نامه دهخدا / على اکبر دهخدا / ص 137

7- المیزان فى تفسیر القرآن / علامه سیدمحمد حسین طباطبایى / ج 1 / ص 219

8- بقره/ 220

9- مشکاه الانوار / ابى الفضل على الطبرسى / ص 291

10- تفسیر ابن کثیر / ابن کثیر / ج 4 / ص 544

11- ثواب الاعمال / ص237

12- امالی صدوق / صفحه 318 /  حدیث 15

13- ثواب الاعمال / صفحه 237

14- نهج البلاغه / حکمت 264

15- بحار / ج 77 / ص 171

16- نساء / 8

17- بقره / 83

18- نساء / 2

19- همان / 6

20- همان / 9