تعریف سازمان مردم‌نهاد از دیدگاه سازمان‌های بین‌المللی

در سطح بین المللی از واژه NGO برای نخستین بار در قطع‌نامه شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل(UNESCR )در فوریه 1950 این گونه استفاده شد: هر نوع سازمان بین المللی که با موافقت دولتی ایجاد نشده باشد سازمان غیر دولتی محسوب می شود. از آن پس واژه NGO برای انواع متعدد سازمانهایی که در درون مرزهای هر کشور فعالیت می کنند به کار گرفته شد(سازمان ملل،1992).
منبع : کتاب درآمدی بر مشارکت مردمی و سازمانهای غیردولتی، دکتر محمدرضا سعیدی ، انتشارات سمت .

تعاریف ارائه شده از سوی نهادهای بین المللی:

1. تعاریف سازمان مردم نهاد در نهادهای سازمان ملل متحد
1.1. اداره اطلاعات عمومی سازمان ملل : به هر سازمان غیردولتی و داوطلبانه ای اطلاق می شود که در سطح محلی، ملی یا بین المللی فعالیت دارد و افرادی با علائق مشترک، آن را اداره می کنند. خدمات انساندوستانه، توجه دادن مردم به اعمال دولت، نظارت بر سیاست های اتخاذ شده از سوی دولت و تشویق به مشارکت سیاسی در امور خارجه، در شمار فعالیت های این سازمان قرار می گیرد. سازمان هایی از این دست، با تحلیل و کارشناسی امور، نقشی مشابه ساز و کارهایی هشدار دهنده را بازی می کنند.
1.2. شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل : هر سازمانی که بر اساس نهادهای دولتی یا موافقتنامه های بین دولت ها شکل نگرفته باشد، غیردولتی محسوب می شود.
2. تعاریف بانک جهانی : بانک جهانی به دلیل نوع رابطه گسترده خود با سازمان های غیر دولتی، از تعاریف مختلف و متنوعی برای قرار دادن سازمانهای غیر دولتی در حیطه اختیارات خویش استفاده می برد که از آن میان می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

الف: سازمانی است متشکل از افراد خاصی که پایبندی برخی اصول اساسی اجتماعی، فعالیت های خویش را بر پایه توسعه بخشیدن به جوامعی که در آنها زندگی می کنند، قرار می دهند.
ب: سازمان یا گروهی از مردم که مستقل از هر گونه کنترل خارجی فعالیت نموده و اهداف آنان در راستای ایجاد تغییرات مورد نظر در یک جامعه، فضا یا موقعیت خاص است.
ج: سازمانی است با ساختار غیرانتفاعی که ماهیتی داوطلبانه، خدماتی یا توسعه محور دارد و در راستای اهداف اعضا حرکت می کند یا به دنبال منافع سایرین است. سازمانهای عام المنفعه در شمار این سازمان ها قرار دارند.
د: نوعی سازمان توسعه اجتماعی محسوب می شود که به منظور تقویت مردم شکل گرفته است.
ه: سازمانی مستقل، دموکراتیک و نامنسجم است که در آن تلاش در جهت تقویت جنبه های اقتصادی یا اجتماعی گروه های حاشیه ای صورت می پذیرد.
و: سازمانی که به احزاب سیاسی وابستگی نداشته و غالباً درگیر فعالیت هایی برای کمک، توسعه و بهداشت و سلامت جامعه است.
ز: سازمانی متعهد به علل ریشه ای مشکلات و مسائل، که تلاش دارد کیفیت زندگی افراد فقیر، مستضعف و حاشیه ای را در مناطق شهری و روستایی ارتقا بخشد.
ح: سازمان هایی که برای جامعه و از سوی آن تشکیل یافته و دولت در آنها دخالتی ندارد یا میزان دخالت آن بسیار اندک است. این سازمان ها، هم می توانند حالت خیریه ای داشته باشند و هم می توانند در فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی داخل گردند.
ط: سازمانی که در درون خود حالت منعطف و دموکراتیک داشته و تلاش می نماید تا بدون قصد منفعت طلبی برای خویش، به مردم خدمت کند.
3. تعریف شورای اروپا :
سازمانهای غیر دولتی، جمعیت ها، جنبش ها یا گروه هایی هستند که مستقل از دولت بدون قصد منفعت طلبی و در جهت دفاع از منافع خاصی؛ همچون مسائل شغلی، اجتماعی، فرهنگی، تجاری، سیاسی، علمی، انسان دوستانه، مذهبی و .. تشکیل گردیده اند.

4. تعریف اتحادیه اروپا:
سازمان های غیردولتی برای سود شخصی تشکیل نشده اند. اگرچه ممکن است کارمندان حقوق بگیر داشته باشند و در فعالیت های سودآور شرکت نمایند، اما سود یا مازاد حاصله را بین اعضا و مدیران پخش نمی کنند.
سازمان های غیر دولتی داوطلبانه هستند. یعنی اینکه آنها به صورت داوطلبانه تشکیل یافته اند و معمولاً عنصر مشارکت داوطلبانه در سازمان وجود دارد.
سازمان های غیر دولتی از سازمان های غیر رسمی و یا گروه های جمعی که بر اساس نیاز فوری تشکیل می شوند، متمایز هستند زیرا که تا حدودی رسمی وسازمان دهی شده می باشند. معمولاً سازمانهای غیر دولتی دارای مقررات سازمانی بوده و تعریف رسمی از اهداف، شیوه های عمل و حوزه کار خویش دارند.آنها در مقابل اعضا و کسانی که به آنها کمک مالی می کنند، پاسخگو هستند. سازمان های غیر دولتی مستقل هستند، به ویژه از دولت و دیگر مقامات اجتماعی و احزاب سیاسی یا سازمان های بازرگانی. سازمان های غیر دولتی در راستای اهداف و ارزش های مربوط به منافع خود خدمت نمی کنند. بلکه اهداف آنها خدمت در حوزه وسیع تر اجتماعی است و در امور بهبود وضعیت مردم، به نفع گروه های مشخصی از مردم و یا همه اجتماع فعالیت می کنند.آنها به دنبال منافع حرفه ای یا تجاری اعضای خود نیستند.
منبع : کتاب "راهنمای سازمانهای غیردولتی" تالیف دکتر محمود رضا گلشن پژوه ؛ انتشارات موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران .

تعریف سازمان های غیر دولتی و ویژگی های آن :
در اسناد سایر موسسه های ملل متحد نیز تعریف های مشابهی عرضه شده است که سه ویژگی عمده در تمامی تعریف ها مشاهده می شود:
1. غیردولتی بودن: بدین معنی که تاسیس آنها بر اساس تصمیم دولتی و در چارچوب بودجه عمومی انجام نگیرد بلکه اشخاص حقیقی یا حقوقی خصوصی، موسس آنها باشند و سازمان، جزئی از تشکیلات بدنه عمومی دولت دانسته نشود.
2. غیرانتفاعی بودن: بدین معنی که دست یافتن به درآمد و سود، هدف اصلی و غایی سازمان تلقی نشود، هر چند که این ویژگی، سازمان غیردولتی را از دست یابی به درآمد برای اداره امور خود باز نمی دارد.
3. تمایل به استقلال و خودمختاری: بدین معنی که سازمان غیردولتی سعی می کند برای تحقق اهداف خود در چارچوب قانون محلی کشور متبوع، تا حد ممکن از درجه استقلال بالایی برخوردار باشد و زیر نفوذ صاحبان قدرت و یا گرایش های مختلف قرار نگیرد.

منشور ملل متحد :
منشور سازمان ملل متحد در ماده 71 به شورای اجتماعی و اقتصادی اجازه می دهد تا ترتیبات مناسبی را برای مشاوره و همکاری با سازمان های غیردولتی که فعالیت آنها در حوزه صلاحیت این شورا قرار دارد، طراحی کند.
شورای اجتماعی- اقتصادی ملل متحد در بررسی خود در این زمینه رهنمودهایی کلی ارائه داد و سه گروه از سازمان های غیر دولتی را پیش بینی کرد:

گروهA : سازمان هایی که حوزه در سطح گسترده ای در ارتباط با حوزه های صلاحت شورای اجتماعی- اقتصادی است و به عبارتی فعالیت آنها مرتبط با مسائل نظام های اقتصادی و اجتماعی کشورهاست.
گروهB: سازمان هایی که حوزه فعالیت آنها در سطح محدود و خاص مرتبط با حوزه های در صلاحیت شورا است و فعالیت این سازمان ها حجم اندکی از فعالیت های زیر پوشش را دربرمی گیرد.
گروهc: سازمان هایی که با افکار عمومی مردم در ارتباطند و فعالیت اطلاع رسانی دارند. بنا به نظر این شورا، سازمان های غیردولتی از هر سه گروه می توانند اشخاص با صلاحیتی را به عنوان ناظر به نشست های عمومی شورای اجتماعی- اقتصادی ملل متحد بفرستند.

نگرش یونسکو :
یونسکو در یک نگاه کلی، سازمان های غیردولتی را نمایندگان جامعه مدنی می داند و افزایش فعالیت آنها را موجب بارورتر شدن جامعه مدنی برای حرکت در مسیر دموکراسی می داند.
همکاری دو جانبه یونسکو با سازمان های غیر دولتی، منافع و آثار مثبت متقابلی را برای دو طرف به ارمغان
می آورد. با این همکاری، یونسکو از مشاوره فنی و اطلاعات این سازمان ها بهره مند می شود و آنها نیز ضمن استفاده از اسناد و اطلاعات یونسکو، مجرایی برای معرفی برنامه های خود در سطح بین المللی می یابند.
از نظر یونسکو، این سازمان ها در اصل بر اساس یک توافق غیر دولتی میان چند شخصیت حقیقی و یا حقوقی تاسیس می شوند و از لحاظ نظام اداری کشور متبوع و از لحاظ بودجه و تشکیلات، بخشی از دستگاه دولتی به شمار نمی آیند. از سوی دیگر، این سازمان ها باید ماهیت غیر انتفاعی داشته باشند، هر چند که چنین ماهیتی آنها را از دست یابی به درآمدهای محدود برای اداره تشکیلات باز نمی دارد.
یونسکو در یک تقسیم بندی کلی برای همکاری خود با سازمان های غیر دولتی بر اساس اولویت، سه نوع سازمان غیر دولتی را از یکدیگر متمایز می سازد:
1. سازمان های غیر دولتی بین المللی که شامل سازمان هایی است که اعضای بدنه تصمیم گیر و اجرایی آن جنبه بین المللی و چند ملیتی داشته است.
2. بنیادها و نهادهای مشابه که کارکرد بین المللی داشته باشند، یعنی فعالیت آنها به مرزهای ملی کشور متبوع، محدود نشود.
3. سازمان های غیر دولتی ملی و یا محلی.
با عنایت به این که ترغیب همکاری های بین المللی به منظور رسیدن به صلح جهانی از اولویت های اصلی یونسکو است، این سازمان همکاری مستقیم با سازمان های غیر دولتی با ماهیت بین المللی و یا حداقل کارکرد بین المللی را در اولویت قرار می دهد و همکاری با سازمان های غیر دولتی ملی را عمدتاً از راه کمیسیون های ملی کشورهای عضو و یا دفترهای خارج از مقر یونسکو توصیه می کند، هر چند که در مواردی همکاری مستقیم با سازمان های یاد شده، مجاز می باشد.

منبع : کتاب مجموعه مقالات نقش و جایگاه سازمانهای غیردولتی در عرصه فعالیت های ملی و بین المللی . انتشارات دفتر مطالعات و تحقیقات سیاسی وزارت کشور و وزارت امور خارجه . مقاله یونسکو و سازمانهای غیردولتی تالیف دکتر مجید بزرگمهری.