سازمان مردم‌نهاد و مولفه‌های تشکیل دهنده آن

امروزه با اصطلاح "NGO" بسیار مواجه شده و جایگاه رفیع و تأثیر ژرف آن را در روابط ملی و بین‌المللی مشاهده می‌کنیم.

"NGO" مخفف اصطلاح انگلیسی "non–governmental organization" بـه معنـی سازمان غیر‌دولتی اسـت. در زبان فارسی واژه «سازمان مردم نهاد» با اختصار «سمن» انتخاب شده است. در تمام این نوشتار واژه «سمن» را به معنای سازمان‌های مردم‌نهاد به کار می‌بریم. هرگونه داوری در خصوص سازمان مردم‌نهاد و نقش اجتماعی آن در گرو تعریف آن است.

مؤلفه‌های ساختاری سازمان‌های مردم نهاد "NGO"

1. گروه اجتماعی
مهمترین مقوله سازمان‌های مردم‌نهاد هویت اجتماعی آن‌ها اسـت. چنین سازمان‌هایی لزوماً ساختار یک گروه اجتماعی را دارا هستند. اگرچه در آغاز ممکن است سمن به وسـیله یک فرد ابداع گردد اما حتی تأسیس آن نیز ماهیت جمعی دارد. منظور از اینکه سازمان‌های مردم نهاد، بخش مهمی از جامعه مدنی هستند با توجه بـه همین هویت جمعی آنها است.

از آنجاکه توجه به این امر نقش اساسی در فهم مسئولیت‌های اخلاقی و ارزش‌ها و ملاک‌های اخلاقی دارد و گرایش و عملکرد اخلاقی گـروه اجتماعی بسی پیچیده‌تر از عملکرد اخلاقی فرد است، به توضیح و تشریح بیشتر و دقیق‌تر مفهوم گروه اجتماعی و نیز جامعه مدنی می‌پردازیم.

منظور از گروه اجتماعی مجموعه‌ای از افراد است که به شیوه‌های متنوع و منظم با یکدیگر کنش متقابل دارند. گروه‌ها ممکن است از مؤسسات بسیار کوچک تا سازمان‌های بزرگ یا جوامع را دربرگیرند. صرف‌نظر از اندازه گروه، یک ویژگی تعیین‌کننده آن آگاهی اعضاء گروه از هویت مشترک است.

بیشتر زندگی ما در روابط گروهی می‌گذرد به‌‌طوری‌که در جوامع امروزی اکثر مردم به انواع گروه‌های مختلف تعلق دارند. از آنجا که داشتن روابط و تأثیر و تأثرات متقابل و آگاهی از یک هویت جمعی از مؤلفه‌های اصلی گروه‌های اجتماعی است. لذا این گروه‌ها فراتر از هر نوع تجمع یا گروه‌بندی‌های اجتماعی و جمعی متداول از اما جامعه مدنی از جمله گروه‌بندی‌های آماری هستند.

درباره مفاهیمی که اخیراً مورد توجه و بحث قرار گرفته‌اند، اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد، اما تمام این دیدگاه‌ها اتفاق نظر دارند که:



جامعه به حوزه فعالیت‌های عمومی تعلق دارد، نه خصوصی یا شخصی و در چهارچوب قـوانین موجود عمل می‌کند.

به این معنا که بیشتر مشارکت‌های داوطلبانـه در امـور عمومی از جمله ارتباطات جمعی، اصناف حرفه‌ها و اتحادیه‌ها اتفاق می‌افتند.

جامعه مدنی بخش میانی جامعه و رابط بخش خصوصی و دولت می‌باشد و نحوه فهم، تفسیر و آشنایی با ظرفیت‌های مثبت و منفی آن، تأثیر به‌سزایی در عملکردهای جمعی داوطلبانه از جملـه سمن دارد.

2. سازمان
تلاش جمعی هدفمند با تقسیم کار و مسئولیت، مهم‌ترین مؤلفه سازمان مردم‌نهاد است. در اینجا منظور از سازمان، مفهوم رایج در دانش مدیریت است:

سازمان، دارای شخصیت‌ حقوقی با آرمان، اهداف، اساسنامه، سـاختار، شـرح وظـایف و منابع انسانی مشخص می‌باشد. بنابراین فعالیت سمن عمدتاً در قالب سازمان انجام می‌شود.


سمن، سازمانی با شخصیت حقوقی مستقل است که بنابر شرایط و مقتضیات و نیازهای خود دارای قانون‌مندی و اساسنامه مدون است و در چارچوب قوانین موضوعه کشور و مفاد آیین‌نامه‌های اجرایی.
با این حال سمن برخلاف دولت‌ها مشمول قـوانین، فعالیت می‌نماید، البته بین‌المللی نیستند به استثنای جمعیت صلیب سرخ که مشمول کنوانسیون ژنو می‌باشد.

شورای اروپا، پیش‌نویس کنوانسیون اروپا در مورد به رسمیت دانستن شخصیت حقوقی سازمان غیردولتی بین المللی را در سال 1986 تهیه نمود که پایه حقوقی بـرای حضور و فعالیت سمن‌ها در اروپا محسوب می‌شد.
همچنین بند یازده کنوانسیون حقوق بشر اروپا مبنی بر حقوق آزادی در همکاری و ارتباطات، اصل اساسی و بنیادی برای سمن‌ها به حساب می‌آید.



در هر سازمان دو تحلیل را باید مدنظر قرار داد:

تحلیل ارکان سازمان و تحلیل محیطی آن

اخلاقی‌سازی سمن بدون این دو تحلیل قابل تحقق نیست.


تحلیل ارکان سازمان
ارکان سازمانی بر اساس مدل لیویت عبارتند از : منابع انسانی، شرح وظایف، فناوری و ساختار سازمانی
پس توجه به هویت سازمانی سمن این ارکان را یادآوری می‌کند و منظور از اخلاقی بودن سمن صرفاً اخـلاق‌ورزی منابع انسانی نیست، بلکه سایر ارکان نیز باید اخلاقی باشند.

تحلیل محیطی سازمان
تحلیل دوم در سازمان، شناخت و تحلیل محیط است زیرا اخلاقی بودن به معنای مسئولیت‌پذیری سازمان در قبال همه عناصر محیط است.

هر سازمان دارای دو محیط اسـت. محیط درونی کـه شامل منابع انسانی مدیران، سهام داران و مؤسسان می شـود و محـیط دوم، محـیط بیرونی است. یعنی هر عنصری است که به نحوی بر سازمان مؤثر و یا از آن متأثر است.
محیط بیرون شامل عناصر فراوان مانند مصرف‌کنندگان، تأمین‌کنندگان، رقبا، دولت، رسانه‌های گروهی و... می‌شود.

تأمل در هویت سازمانی سمن در شناخت معیارهای اخلاقی آن اهمیت فراوان دارد. زیرا سازمان‌های مردم نهاد از آن جهت کـه سـازمان هستند و به عنوان شخصیت حقوقی مؤثر در جامعه از مسئولیت‌های اجتماعی برخوردارند و لذا برای ایفای این مسئولیت باید واجد معیارهای اخلاقی خاصی باشند.

سازمان‌های مردم‌نهاد بـه دلیل اینکه به منزله سازمان از شخصیت حقوقی برخوردارند بـا عوامل مختلفی در تأثیر و تأثرند و لذا مانند هر سازمان دیگر دارای دو محیط درونی و بیرونی اند. توجه بـه این امر در مسأله مهندسی ارزش‌ها در چنین سازمان‌هایی اهمیت فراوان دارد.


3. هویت غیر‌دولتی
مشخصه اصلی سازمان‌های مردم نهاد، در غیر دولتی بودن آن‌ها است. مفهوم غیر‌دولتی، می‌تواند معانی متعددی داشته باشد، ولی به طور عام به این معنی است که این سازمان‌ها بخشی از دولت یا زیرمجموعه‌هایی از ساختار و سازمان‌های دولتی محسوب نمی‌شوند و می‌بایست از هرگونه دخالت و کنترل مستقیم دولت دور باشند.



اگرچه سمن می‌تواند با دولت‌ها، در سطح ملی و بـین‌المللی، مراودت فعال و تعامل دوسویه داشته باشد و حتی در مواردی از دولت کمک‌های مالی دریافت کند، ولی همچنان غیردولتی به شمار می‌آید.



حمایت دولت از سمن وظیفه اخلاقی دولت است، با اینحال نحوه ارتباط این‌گونه سازمان‌ها با دولت از رابطه سازمان‌های دولتی با یکدیگر، متفاوت است. ممکن است سازمانی با ساختار مردم نهـاد، در مواردی در جهت تکمیل و ارتقای سیاست‌های دولت فعالیت کند، تا جایی‌که گاهی این گونه سازمان‌ها «GONGO» به معنی NGO‌های سازمان‌یافته توسط دولت‌ها نامیده می‌شوند و در عین اینکه زیرمجموعه‌ای از ساختار دولتی نیستند ولی تحت نظارت دولت قرار می‌گیرند و در تدوین برنامه و سیاست‌گذاری از استقلال‌ تام برخوردار نیستند. اینگونه سازمان‌ها را به معنای دقیق کلمه نمی‌توان سازمان مردم‌نهاد نامید.

تعبیر دقیق مردم‌نهاد این گونه سازمان‌ها را به دلیل اینکه بـه وسیله دولت تأسیس و حمایت می‌شوند از تعریف سازمان‌های مردم‌نهاد بیرون می‌کند.
سـازمان‌های مردم‌نهاد، گاهی نیز موضعی انتقادی در برابر سیاست‌های دولت گرفته و خود بسته به اهدافشان سیاست‌ها و راهکارهایی را تعریف و تعقیب می‌نمایند.



4. حیثیت تعاون
مهم‌ترین حیثیت سمن بـه اصل همکاری، یادگیری و مشارکت در آن مربوط است.
رابطه حاکم بر مناسبات درونی سازمان مردم‌نهاد، یاری یکدیگر در تحقق آرمان واحد است. در بیان مؤلفه دیگر تعریف سمن به ایـن آرمان اشاره خواهد شد. مشارکت مهم‌ترین قوام سمن است که اساساً پیدایش و ماندگاری آن البته را رقم می‌زند.

مشارکت در سمن از گونه‌ی مشارکت مدنی است. مراد از حیثیت تعاون در سمن این نیست که سمن را متعلق به بخش تعاون به عنوان یکی از بخش‌های سه‌گانـه نظام اقتصادی ایران [بر مبنای اصل 44 قانون اساسی جمهوری اسلامی] دانست. تفاوت حیثیت تعاونی سمن با شرکت‌ها و بنگاه‌های تعاونی به معنای رسمی کلمه را در مؤلفه پنجم سازمان بیان می‌کنیم.


5. جهت‌گیری غیر‌ انتفاعی
مفهوم غیر دولتی بودن ممکن است این توهم را پیش آورد که چنین سازمان‌هایی هویتاً به بخش خصوصی تعلق دارند.
چهارمین مقوله سازمان‌های مردم‌نهاد تمایز آنها از بخش خصوصی است. سازمان‌های خصوصی غالباً به کسب و کار تعلق دارند و برخی از آنها فراتر از کسب و کار معطوف به سودآوری، به حرفه در مفهوم دقیق کلمه می‌پردازند مانند سازمان های بهداشتی و درمانی در بخش خصوصی.

اما سازمان‌های مردم‌نهاد غالباً اهداف کسب و کارانه و یا حتی حرفه‌ای را دنبال نمی‌کنند. بـه همین دلیل تعبیر «سازمان مردم نهاد» دقیق‌تر از «سازمان غیردولتی» است.

امروزه واژه غیر انتفاعی از جمله واژه‌هایی است که مورد ستم واقع شده‌اند و مفهوم ژرف خود را از دست داده‌اند. جهت‌گیری غیر انتفاعی مقوله مهمی در هویت سازمان‌های مردم‌نهاد است. این سازمان‌ها به جای جهت‌گیری کسب‌و‌کار و سودگرایی بـه مبارزه بـا فساد اخلاقی در جامعه بـه ویژه در حرفه‌ها و یا تلاش در راه توسعه اجتماعی و ارتقاء سطح رفاه، بهداشت، امنیت روانی جامعه و یا سیاره می‌پردازند.