کودکان بسیار زیادی به جای اینکه در مدرسه و کلاس درس باشند یا با همسن‌وسالان خود بازی کنند سر چهارراه‌های شلوغ پایتخت در حال کار هستند و کودکی خود را همانند بزرگ‌ترها پشت سر می‌گذارند. حال این آسیب اجتماعی در جایی نگران‌کننده‌تر می‌شود که این کودکان مورد سوءاستفاده برخی افراد سودجو نیز قرار بگیرند. تا زمانی که این کودکان سر و سامان نگیرند و تحت حمایت نباشد این نگرانی هم وجود خواهد داشت و این آسیب اجتماعی گسترده‌تر از روز قبل می‌شود؛ شهرداری تهران برای این آسیب برنامه‌های گسترده‌ای دارد که در قالب یک سازمان گسترده عملیاتی می‌شوند. یکی از ماموریت‌های مدیریت شهری مقابله با کاهش آسیب‌های اجتماعی پایتخت است که در این اقدام تمام مخاطبان شناسایی و برای آنها سند‌های اقدام طراحی شده است. یک گروه از این مخاطبان شناسایی‌شده برای شهرداری تهران کودکان کار و خیابان هستند. این روزها در اکثر چهارراه و خیابان‌های پایتخت ایران شاهد حضور کودکان کار و خیابان هستیم که درگیر آسیب‌های اجتماعی شده‌اند و از نعمت‌های بسیاری که باید در این سنین از آنها برخوردار باشند منع می‌شوند؛ اینجاست که سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران وارد عمل می‌شود و طی برنامه‌های مختلفی که دارد سعی می‌کند به بهترین شکل این آسیب اجتماعی را حل کند تا نه جامعه ضربه‌‌ای بخورد و نه کودک کار. در این راه مشکلات و موانع زیادی وجود دارد که تنها با همکاری شهروندان پایتخت به طور کامل از بین می‌روند. کودکان کار در تعریف جهانی، کودکان کار به کودکان کارگری گفته می‌شود که به صورت مداوم و پایدار به خدمت گرفته می‌شوند که این امر آنها را در بیشتر اوقات از رفتن به مدرسه و تجربه دوران کودکی بیبهره می‌سازد و سلامت روحی و جسمی آنها را تهدید می‌کند. کار کودک در بسیاری از کشورها و سازمان‌های بین‌المللی فعالیتی استثماری تلقی می‌شود. کار کودکان بسیار معمول است و می‌تواند شامل کار در کارخانه، معدن، کشاورزی، کمک در کسب و کار والدین، داشتن کسب و کار شخصی مانند فروش غذا یا کارهای نامتعارف باشد. البته در این میان باید به موارد کمتر جنجالی و معمولاً قانونی و با بعضی محدودیت‌ها شامل کار کشاورزی در ایام تعطیلی مدرسه (کار فصلی)، کسب و کار خارج از ساعات مدرسه و همچنین بازیگری یا آوازخوانی کودکان هم اشاره کرد. کار کودک در درجات مختلف در طول تاریخ وجود داشته اما با آغاز سوادآموزی همگانی و تغییراتی که در شرایط کار طی صنعتی شدن به وجود آمد، ظهور مفاهیم حقوق کارگر و حقوق کودکان مورد نقد و بحث عمومی قرار گرفت. کار کودکان همچنان در جاهایی که سن ترک مدرسه پایین است شیوع دارد.بر اساس آمار سازمان جهانی کار (ILO)، سالانه ۲۵۰میلیون کودک ۵ تا ۱۴ساله در جهان محروم از کودکی می‌شوند. طبق این آمار ۱۲۰میلیون‌نفر از آنها وارد بازار کار شده و مشغول به کار تمام‌وقت هستند. ۶۱درصد این کودکان در آسیا، ۳۲درصد در آفریقا و ۷درصد در آمریکای لاتین زندگی می‌کنند. قاچاق انسان از راه‌های عمده وارد کردن این کودکان به بازار است. به جز کارگری برده‌وار، فروش اعضای بدن از دیگر سرنوشت‌های کودکان قاچاق است. سوءاستفاده از کودکان کار کودکان سبب افزایش سود و انباشت سرمایه برای کسانی می‌شود که کودکان را مورد استثمار قرار می‌دهند و در نتیجه فاصله طبقاتی را در جامعه بیشتر می‌کند و فقر و تهیدستی را افزایش می‌دهد. کار، کودکان را از دستیابی به دانش و مهارت کافی باز می‌دارد و در نتیجه بهره‌وری نیروی کار را در جامعه کاهش می‌دهد. آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، بزهکاری، استثمار، تبعیض، فقر و بسیاری دیگر از این آسیب‌ها در دل این موضوع وجود دارد؛ به این معنا که کار کودکان به عنوان یک آسیب اجتماعی با گسترش خود می‌تواند آسیب‌های دیگری را نیز در جامعه افزایش دهد که این اتفاق سلامت اجتماعی را به مخاطره می‌اندازد و مانع پیشرفت و توسعه جامعه می‌شود. کودکان کار در تهران نزدیک به 60درصد از کودکان کار تهران یعنی بیش از 3هزار نفر آنها کودکان اتباع هستند و 95درصد آنها خانه و خانواده دارند. موضوع کودکان کار نسبتا پیچیده است و عوامل گوناگونی در آن اثرگذار هستند؛ از جمله ساختار خانواده، فقر، تغییرات اقتصادی ناگهانی ناشی از جنگ و عواملی که منجر به مهاجرت به کشورهای همسایه برای کار با دستمزد بیشتر می‌شود و هزینه تحصیل و نظام آموزشی ناکارآمد. کودکان کار در شرایط نامطلوب از نظر تغذیه، بهداشت و انجام کارهای خطرناک و حاد به سر می‌برند. این کودکان می‌توانند به‌راحتی بازیچه دست بزهکاران حرفه‌ای اعم از سارقین یا باندهای توزیع مواد مخدر، عوامل ایجاد خانه‌های فساد و غیره قرار بگیرند و همچنین عدم بهره‌گیری از آموزش و تحصیل علم و فن، قدرت رقابت با سایر کودکان در ایجاد یک زندگی سالم را هرچه بیشتر از این کودکان سلب می‌کند که سازمان رفاه شهرداری تهران در یکی از اصلی‌ترین ماموریت‌هایش به دنبال سامان دادن به این کودکان است که از کودکی خود فاصله گرفته‌اند. در این راه این سازمان حساب ویژه‌ای بر روی حمایت‌های خیرین پایتخت باز کرده و به عنوان نهاد رابط بین مردم و کودکان کار فعالیت می‌کند. مراکز پرتو سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران در اصلی‌ترین برنامه‌اش برای کودکان کار 18مرکز که البته مردم‌نهاد هستند را راه‌اندازی کرده که کودکان کار با حضور در این مراکز تحت درمان، آموزش و توانمندسازی قرار می‌گیرند و امکاناتی مناسب سن خود در اختیارشان قرار می‌گیرد. این مراکز که با نام پرتو فعال شده‌اند با همت خیران پایتخت ایجاد شده و کودکان کار با حضور در این مراکز ابتدا غذایی گرم می‌خورند، تحت درمان و معاینات پزشکی قرار می‌گیرند، مشاوره‌های روانی متناسب با سنشان را می‌بینند و سپس مرحله توانمندسازی برای آنها و آموزش مهارت لازم آغاز می‌شود. اصلی‌ترین برنامه این کودکان در این 18مرکز، ایجاد فرصت درس خواندن است. کودکان کار جذب این مراکز می‌شوند و می‌توانند فرصتی به‌دست بیاورند که دوباره کودکی کنند و زندگی‌شان متناسب با سنشان باشد. جا دارد تاکید کنیم تمام این حمایت‌ها توسط مردم خیّر پایتخت انجام شده و هر قسمت از این برنامه‌ها برای کودکان کار توسط شهروندان انجام می‌شود و سازمان رفاه شهرداری تهران تنها یک رابط بین خیرین و کودکانی است که این روزها بیشتر از هر چیز به همین حمایت‌ها نیاز دارند. در حال حاضر حدود ۳هزار کودک کار و خیابان تحت پوشش مراکز پرتو هستند و ما پیش‌بینی می‌کنیم با افزایش مراکز پرتو، تعداد کودکان کار و خیابان تحت پوشش نیز به ۳۵۰۰نفر افزایش پیدا کند. وظیفه شهروندان یکی از مسائلی که همیشه در ارتباط با کودکان کار وجود دارد بحث بازگشت دوباره آنها به فضای پرآسیب است. یعنی وقتی کودکان کار جذب مراکز حمایتی چون پرتو می‌شوند دوباره به محیط کاری خود بازمی‌گردند و در معرض آسیب‌ها قرار می‌گیرند. اتفاقی که هیچ سازمان، نهاد و مسئولی نمی‌تواند برابر آن کاری انجام دهد و تنها خود شهروندان می‌توانند آن گره را باز کنند. دلیل اینکه کودکان کار دوباره به فضای آسیب قبلی بازمی‌گردند این است که آنها درآمد زیادی از کار خود به دست می‌آورند. کودک کار زمانی که به مراکز پرتو وارد می‌شود مهارت‌هایی یاد می‌گیرد که برایش درآمدزاست، غذا دارد و درس می‌خواند اما متاسفانه درآمدی که از طریق کار در خیابان یا احتمالا تکدی‌گری به‌دست می‌آورد خیلی بیشتر از آن کاری است که با مهارت یادگرفته‌اش انجام می‌دهد. این درآمد زیاد نیز عکس‌العمل رفتار شهروندان است. اینکه مردم سر چهارراه‌ها یا خیابان‌ها به کودکان کار کمک مالی می‌کنند با این حساب که از آنها حمایت می‌کنند به هیچ وجه درست نیست، بلکه باعث می‌شود آن کودک بیشتر از قبل غرق این آسیب اجتماعی شود و نجات دادنش سخت‌تر می‌شود. برای اینکه کودکان کار دوباره به فضای پرآسیب خیابان‌ها بازنگردند باید خود شهروندان پایتخت دست یاری به شهرداری تهران بدهند و اگر قصد کمک به کودکان دارند در مراکز پرتو فعالیت داشته باشند و از آنها حمایت کنند. مراکز پرتو و بسیاری از مراکز دیگری که برای کودکان کار پایتخت فعالیت می‌کنند، نیاز به توجه و حمایت شهروندان دارند تا بتوانند بیش از پیش کودکان کار را تحت پوشش قرار بدهند و آنها را از فضای پرآسیب خیابان دور کنند. نویسنده: عنایت حسینیان