یتیم نوازی

مفهوم یتیم

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یَتَمَ، یَتْیَمُ، یُتماً و یَتماً می باشد و در افراد انسان به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او ـ قبل از سن بلوغ ـ اطلاق می شود.^[۱][۲] مرد بی پدر.^[۳]

کودک بی پدر.^[۴] از آدمیان آنکه پدر از دست داده باشد و به حد مردان نرسیده باشد.^[۵] از آدمی آنکه پدر ندارد.^[۶] طفل بی پدر و گاهی به معنی بی مادر باشد و طفلی که مادر و پدر ندارد، یتیم الطرفین گویند.^[۷][۸] بی پدر.^[۹] کَل.^[۱۰] در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه ای است؛ چنان که مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله می گوید: «یتیم به کسی گفته می شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، بکار نمی رود. برخی معتقدند که در میان افراد انسان یتیم کسی است که پدرش مرده و در حیوانات به کسی که مادرش را از دست داده اطلاق می گردد».^[۱۱]

محمدطاهر بن عاشور در معنای یتیم می نویسد: «از نظر عرب ها، کودکی که تنها مانده و پدرش را که حامی و دفاع کننده و نفقه دهنده او بوده، از دست داده یتیم است و این مطلب درباره مادر صدق نمی کند زیرا با از دست دادن او بی سرپرست نمی ماند».^[۱۲]

یتیمی حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلّم

قال الله تعالی: «ألم یَجِدکَ یتیماً فأوی و وجدکَ ظالاً فَهَدی و وجدکَ عائلاً فأغنی فأما الیتیمَ فلا تَقهَر و أما السائل فلا تَنهَر و أما بِنعمهِ ربک فحدث»؛^[۱۳] خداوند متعال می‎فرماید: «آیا او تو را یتیمی نیافت و پناه داد؟ و تو را گمشده یافت و هدایت کرد؟ و تو را فقیر یافت و بی نیاز نمود؟ حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن و سؤال کننده را از خود مران و نعمت های پروردگارت را بازگو کن».

کلمه یتیم در این آیه دو معنا دارد:

• 1- از آنجا که پیامبر هنوز متولد نشده بود یا چند ماهی از تولدش نگذشته بود که پدر خود، عبدالله را از دست داد و هنوز دو ساله بود که مادرش، آمنه نیز از دنیا رفت، خداوند برای بیان نعمت‌های خود بر او، یادآور یتیمی‌اش و نعمت سرپرستی او توسط عبدالمطلب و ابوطالب می‌شود.

• 2- اما امامان معصوم علیهم السلام در روایات زیادی کلمه یتیم را به معنای دیگرش تفسیر کرده‌اند، چرا که یکی از معانی یتیم « چیز بی‌همتا و بی‌مانند» است. (مثلاً گوهر یتیم یعنی گوهر بی‌نظیر.)

با این معنی، ترجمه آیه به صورت زیر می‌شود:

«آیا تو موجود بی‌نظیری نبودی و آنگاه مردم به تو روی آوردند؟».^[۱۴]

خوردن مال یتیم

امام على علیه السلام ( ـ در وصیت خود پیش از شهادت ـ ) فرمود: درباره یتیمان از خدا بترسید و مبادا یک روز سیرشان کنید و یک روز گرسنه بمانند و مبادا که با حضور شما آنان از بین بروند؛ زیرا از رسول خدا صلى الله علیه و آله شنیدم که مى فرمود: هر کس یتیمى را سرپرستى کند تا آنکه بى نیاز شود، خداوند عزوجل با این کار بهشت را بر او واجب گرداند، همچنان که آتش دوزخ را بر خورنده مال یتیم واجب ساخته است.

امام على علیه السلام: هیچ مرد و زن مؤمنى نیست که دست محبت بر سر یتیمى بگذارد، مگر این که خداوند به اندازه هر تار مویى که بر آن دست کشیده است ثوابى برایش بنویسد.

در حدیثی از امام باقر علیه السلام یا امام صادق علیه السلام نقل شده که کسی سؤال کرد این مجازات آتش درباره چه مقدار از غصب مال یتیم است؟ فرمود: در برابر دو درهم.^[۱۵]

قال علی علیه السلام: «إن آکِلَ مالِ الیتیمِ سَیُدرِکُهُ و بالُ ذلکَ فی عَقَبِهِ و یلحَقُهُ و بالُ ذلکَ فی الاخرهِ».^[۱۶]

امیرالمومنان علیه السلام می فرماید: «خورنده مال یتیم بطور قطع زود است که وبال کارش در دنیا به اولادش برسد و خودش بسزایش در آخرت می رسد».

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: «یُبعثُ اُناسٌ عَن قبورهم یومَ القیامهِ تأججُ افواههم ناراً» فقیل: یا رسول الله! مَن هؤُلاءِ؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم «الذین یأکلون اموال الیتامی ظلماً».^[۱۷]

پیامبر خدا فرموده: «روز قیامت جمعی محشور می شوند در حالی که شعله آتش از دهان آنها خارج می شود، گفتند: یا رسول الله اینها چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که از روی ستم مال یتیمان را می خورند».

تکریم ایتام در ادیان الهی

یتیم گرچه از نوازش های پدری محروم است ولی از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و لطف پروردگار شامل حال او می شود، در دین مقدس اسلام نسبت به رعایت حال و حفظ حقوق یتیم، سفارش فراوان شده و این اهمیت تنها اختصاص به اسلام ندارد؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: «به یاد آرید آن هنگام را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و درویشان نیکی کنید و با مردمان سخن نیک گویید و نماز بخوانید و زکات بدهید ولی جز اندکی، پشت کردند و رویگردان شدند».^[۱۸]

پیامبرانی چون حضرت موسی و حضرت عیسی علیهماالسلام به شدت از حقوق یتیمان طرفداری کرده و ظلم به یتیمان را از گناهان کبیره شمرده اند.^[۱۹]

در عصر جاهلیت و قبل از اسلام، اعراب با تصرف در مال یتیمان و ظلم و ستم به آنها، نه تنها او را تکریم نمی کردند بلکه یتیم در نزد آنها ارزشی نداشت و همواره او را به خواری، سستی و بیچارگی و فقر توصیف می کردند.^[۲۰]

دین اسلام به عنوان کاملترین و جامعترین دین الهی، همواره مستضعفان و محرومان اجتماع را زیر حمایت خویش داشته است و در این میان ایتام بیشتر از سایر محرومان مورد عطوفت و رحمت قرار گرفته اند. برای روشن شدن اهمیت موضوع ایتام در اسلام کافی است که بدانیم واژه یتیم و مشتقات آن 23 بار در آیات قرآن وارد شده و افزون بر این، آیاتی نیز هستند که این واژه و تعبیر در ظاهر آن مشهود نیست ولی مضمون آن آیات درباره یتیم است.

به طور کلی در آیات و روایات اسلامی موجود سه موضوع مهم و اساسی درباره ایتام به چشم می خورد که عبارتند از:

سرپرستی ایتام

قرآن کریم و پیشوایان معصوم علیهم السلام امر سرپرستی کودکان یتیم را از بهترین و پسندیده ترین امور به حساب می آورند و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آنها برطرف شود.

قرآن کریم می فرماید: «...یَسْلُونَکَ عَنِ الْیَتَمَی قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَیْرٌ وَإِن تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوانُکُمْ...»؛^[۲۱] از تو درباره یتیمان می پرسند، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.

از آیه یاد شده برمی آید که بهترین محیط برای کودکان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله جای دادن یتیم در منزل و تأمین نیازمندی های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته^[۲۲] و در حدیث دیگری فرموده: «در خانه ای که یتیم باشد، رحمت و برکت الهی در فضای آن خانه حاکم خواهد شد» و باز می فرماید: «من و سرپرست یتیم در بهشت در کنار هم خواهیم بود».^[۲۳]

اگر چه امروزه مؤسسات و کانون های یتیم نوازی در نقاط مختلف بقرار است ولی چنین مراکزی به خاطر شرایط حاکم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی رسد چون اگر یتیمی در آغوش خانواده ای ایده ال پرورش یابد، از محبت پدرخوانده و مادرخوانده برخوردار می شود و آنها نیز به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام، به یتیم ها محبت می کنند. بدیهی است که یتیم در میان خانواده ای که او را به فرزندخواندگی قبول کرده اند می تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید.

قرآن کریم با نفی هر گونه مسائل غیرمنطقی و خرافی، ماجرای به فرزندخواندگی زید توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مطرح کرده و در واقع یکی از شیوه های سرپرستی از ایتام را قبول یتیم به عنوان فرزندخوانده و پرورش او در محیط خانواده می داند، چنان که می فرماید: «خدا پسرخوانده هایتان را پسرانتان نکرده، این سخنانی است که شما از پیش خود می گویید ولی خدا حق را می گوید و به سوی راه درست هدایت می کند، پسر خوانده ها را به نام پدرانشان صدا بزنید که این نزد خدا به عدالت نزدیک تر است و به فرض که پدر آنان را نمی شناسید، برادر دینی خطابشان کنید و یا به عنوان دوست صدایشان بزنید و خدا در آنچه که تاکنون اشتباه کرده اید، شما مؤاخذه نمی کند ولی آنچه را که عمداً مرتکب می شوید، مؤاخذه می کند و خدا همواره آمرزنده و رحیم است».^[۲۴]

از آیه یاد شده برمی آید که فرزندخوانده احکام فرزند صلبی را ندارد و باید آنها را به پدران خویش نسبت داد به آنها باید محبت و مودت نمود.

شیوه های رفتار با ایتام

در قرآن کریم و روایات اسلامی درباره شیوه رفتار با ایتام و یتیم نوازی تأکید و سفارش فراوان شده است، چنان که خداوند متعال درباره ازدواج با دختران یتیم سفارش می کند که رفتار عادلانه ای داشته باشید: «و اگر می ترسید که (به هنگام ازدواج با دختران یتیم) عدالت را رعایت نکنید، (از ازدواج با آنان، چشم پوشی کنید و) با زنان پاک (دیگر) ازدواج نمایید...^[۲۵]

علامه طباطبایی مورد نزول آیه یاد شده را ازدواج سرپرستان ایتام با دختران یتیم به خاطر بهره مندی از مالشان و سپس رها کردن آنها در حالی که تهی دست شده و کسی مایل به آنها نیست، دانسته است.^[۲۶]

خداوند متعال سرپرستان ایتام را از ستم در حق ایتام نهی کرده است. به ایتام باید نیکی کرد.(سوره بقره/83) و امور و کارهای آنها را باید اصلاح نمود.(سوره بقره/220)

بر اساس آیات قرآن کریم با ایتام باید به نیکی و مهربانی سخن گفت و به آنها به شیوه پسندیده اطعام و پوشاک داد و آنها را همه جا گرامی داشت و به آنها پناه داد و هیچگاه آنها را نباید آزرد و یا با قهر آنها را از خویش دور نمود، قرآن کریم می فرماید: «با یتیمان سخن نیکو و دلپسند بگویید، به آنها اطعام دهید، آنها را گرامی داشته و به آنها پناه دهید و هرگز آنها را آزرده خاطر نکرده و از خود دور نکنید».^[۲۷]

در روایات اسلامی نیز بر تکریم ایتام تأکید شده است؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین خانه مسلمانان آن منزلی است که در آن، یتیمی زندگی کند که با وی به نیکی رفتار شود و بدترین منزل ها آن است که در آنجا به یتیمی اهانت گردد.^[۲۸]

حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هر مرد و زن باایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد، خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می گذارد یک ثواب برای او می نویسد».^[۲۹]

همچنین حضرت علی علیه السلام در جایی دیگر می فرماید: «در تربیت و تنبیه یتیم مانند فرزند خویش عمل کن». یتیم نوازی در سیره پیشوایان معصوم علیهم السلام امری مرسوم و بااهمیت بوده است؛ چنان که نوشته اند حضرت محمد صلی الله علیه و آله روزی در راه اصلی مدینه می گذشت، چند کودک را دید که طفلی را دوره کرده و او را به نداشتن پدر سرزنش می کنند و می گویند که تو پدر نداری ولی پدر ما فلان است و دارای شأن و مقام می باشد، کودک یتیم بنای گریستن گذاشت.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نزد او رفت و پرسید: چرا گریه می کنی؟ گفت: من پسر فلانی هستم که در جنگ احد کشته شد، مادرم شوهر کرد و مرا از خود راند و خواهرم نیز فوت کرده است. پیامبر مهربان صلی الله علیه و آله او را نوازش و آرام کرد، فرمود: اگر پدرت را کشتند، من پدر توام و همسرم مادرت، فاطمه علیهاالسلام خواهرت است، کودک خوشحال شد و فریاد برآورد، هان! ای کودکان اکنون مرا سرزنش نکنید که پدر و مادر و خواهر من از همه شما بهتر و برتر است سپس حضرت او را به حضرت فاطمه سلام الله علیها سپرد، حضرت فاطمه علیهاالسلام نیز او را نوازش و پاکیزه نمود و لباسی پاک بر او پوشانید و تا رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه حضرت فاطمه علیهاالسلام بود.^[۳۰]

سخنان معصومان (سرپرستی و محبت به یتیم)

• رسول گرامی اسلام درباره ی ارزشمندی این عمل نیکو و پسندیده می فرمایند: «خَیْرُ بُیُوتِکُمْ بَیْتٌ فیهِ یَتِیمٌ مُکَرَّمٌ؛ بهترین خانه های شما، خانه ای است که یتیمی در آن گرامی داشته شود».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من عال یتیما حتی یستغنی اوجب الله له بذلک الجنة؛^[۳۱] کسی که یتیمی را در خاندان خود نگاهداری کند تا دوران کودکیش سپری گردد و از سرپرستی بی نیاز گردد، با این عمل بهشت را خداوند بر او واجب می کند».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من کفل یتیما من المسلمین فادخله الی طعامه و شرابه، ادخله الله الجنة البتة الا ان یعمل ذنبا لایغفر؛^[۳۲] کسی که متکفل یتیمی شود، او را به خانه خود ببرد و در خوردنی ها و نوشیدنی ها شریک خویش نماید البته پاداش او بهشت است مگر آن که گناه غیرقابل بخششی مرتکب شده باشد».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من مسح راس یتیم کانت له بکل شعرة مرت علیها یده حسنات؛^[۳۳] کسی که دست نوازش و محبت به سر یتیمی بکشد به عدد هر موئی که از زیر دستش گذشته خداوند پاداش به او عنایت می فرماید».

• رسول خدا صلی الله علیه و آله: «من انکر منکم قساوة قلبه فلیدن یتیما فیلاطفه ولیمسح راسه یلین قلبه باذن الله فان للیتیم حقا:^[۳۴] کسی که از قساوت قلب خود ناراضی است یتیمی را مورد ملاطفت قرار دهد، دست نوازش بر سرش بکشد امید است دلش به اذن خدا مهربان شود، یتیم در اجتماع حقی دارد با نوازش حق او ادا می شود.

• امام علی علیه السلام: «ادب الیتیم مما تؤدب منه ولدک واضربه مما تضرب منه ولدک؛^[۳۵] یتیم را آن طور تربیت کن که فرزند خویش را تربیت می کنی و در مقام مجازات او را با همان چیزی بزن که فرزند خود را می زنی».

• امام علی علیه السلام: «الله الله فی الایتام فلاتغبوا افواههم ولایضیعوا بحضرتکم؛^[۳۶] در وصیت به فرزندانش فرمود: از خدا بترسید درباره یتیمان، در غذای جسم آنان مسامحه ننمائید، در جان آنان نیز مراقبت کنید، مواظب باشید روحیه آنها در برابر شما ضایع نشود و آزرده نگردد».

• امام باقر علیه السلام: «اربع من کن فیه بنی الله له بیتا فی الجنة: من آوی الیتیم و رحم الضعیف واشفق علی والدیه و رفق بمملوکه؛^[۳۷] هر کس دارای چهار خصلت باشد، خداوند خانه ای در بهشت برایش بنا می کند: یتیمی را سرپرستی کند، بیچاره ای را ترحم کند، با پدر و مادر مهربان باشد و با مملوک خود نیکی و مدارا کند».

پانویس