"توانمندسازی و کاهش فقر"/ معرفی کتاب

این کتاب همچنین گنجینه‌ای از این تجارب را در اختیار خواننده قرار می‌دهد.

حدود 2.8 میلیارد نفر در جهان، تقریبا معادل نیمی از جمعیت جهان، با درآمدی کمتر از 2 دلار در روز زندگی می‌کنند. اگر فقرا نتوانند منابع و قابلیت‌های خود را تقویت کرده؛ آزادی انتخاب خود را توسعه دهند و از حمایت‌های لازم برای خروج از گردونه فقر و ناداری برخوردار شوند، در این صورت شمار فقرا در جهان افزایش ‌یافته و پیامدهای سوء فقر، زندگی آنها را بدتر خواهد کرد. تاثیر فقر بر زندگی فقرا، پدیده‌ای چند بعدی است. فقر، درآمدها و فرصت‌‌های اقشار فقیر را محدود و به تضعیف آموزش و خدمات سلامت، زندگی غیربهداشتی، گرسنگی، ناامنی، نارضایتی، اجحاف، بی‌عدالتی و سایر مسائل و مشکلات منجر می‌شود.

کاهش فقر نه تنها مستلزم رشد فراگیر و حکمرانی خوب در سطح ملی است، بلکه رویکردهای حمایت از فقرا در سطح خرد و نقش‌ها و تجربیات آنان در فرایند توسعه نیز باید مورد توجه قرار گیرد. این فرایند، مستلزم افزایش منابع اختصاص ‌یافته برای دستیابی به این اهداف، به همراه استفاده مسئولانه‌تر از این منابع است. افزون بر این، چنین فرایندی، به رویکردهای توسعه‌ای نیاز دارد که پایدار باشند، بنابراین، باید ‌برنامه‌‌ها و سیاست‌هایی در کانون توجه قرار گیرند که بهبود زندگی امروز مردم و زندگی آنان یا فرزندان آنان را با مخاطره مواجه نکند. به طور خلاصه، توانمندسازی نه تنها به مفهوم تغییر آنچه انجام می‌دهیم بلکه به مفهوم تغییر چگونگی انجام آن نیز هست.

مفهوم توانمندسازی

توانمندسازی به مفهوم گسترش و بسط آزادی انتخاب افراد و اقدام برای شکل دادن زندگی افراد است. این مفهوم به معنای کنترل بر منابع و تصمیمات است. آزادی فقرا، به شدت از طریق عدم امکان ابراز نظر و بی ‌قدرتی، به‌ویژه از سوی دولت‌ها و بازارها تهدید می‌شود. در حال حاضر،‌ نابرابری‌های جنسیتی شدیدی، به‌ ویژه در سطح خانوار  وجود دارد. از آنجایی‌که بی‌قدرتی، ریشه در فرهنگ روابط نابرابر و غیرعادلانه نهادی دارد، در نتیجه کتاب مرجع "توانمندسازی و کاهش فقر"توصیف نهادی از توانمندسازی درباره فقر  ارایه می‌دهد که به درک فعالیت‌های بانک جهانی کمک می‌‌کند. بر این اساس، توانمندسازی را می‌‌توان به صورت زیر تعریف کرد:

"به توسعه و بسط دارایی‌‌ها و توانایی‌‌های فقرا برای مشارکت، گفتگو و چانه زنی، ‌تأثیر، کنترل و مسئولیت‌پذیر و پاسخگو کردن مؤسسات و نهادهایی که بر زندگی آنان تأثیر می‌گذارند، توانمندسازی گفته می‌‌شود."

از آنجایی که فقر، پدیده‌ای چند بعدی است، فقرا به طیفی از دارایی‌ها و قابلیت‌ها در سطح فردی (مانند سلامت، آموزش و مسکن) و در سطح جمعی (مانند توانایی برای سازماندهی و بسیج اقدامات جمعی برای حل مسائل و مشکلات خود) نیاز دارند.

توانمندسازی زنان و مردان فقیر مستلزم حذف موانع نهادی رسمی و غیررسمی است که از بهبود رفاه آنان (چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی) پیشگیری، و دامنه انتخاب‌‌های آنان را محدود می‌‌کند. از نهادهای رسمی می‌توان به قوانین و مقررات، ضوابط مصوب دولت‌ها، بازارها، جوامع مدنی و نهادهای بین ‌المللی اشاره کرد. از نهادهای غیررسمی نیز می ‌توان به هنجارهای همبستگی ‌های اجتماعی، مشارکت، محرومیت اجتماعی و فساد، اشاره کرد.

چهار عنصر کلیدی توانمندسازی

با توجه به اینکه اقدامات دولت ‌ها، شرایطی را رقم می‌ زند که در آن، فقرا و سایر بازیگران تصمیم‌گیری می ‌کنند، لذا، موضوعات و مباحث مطرح‌شده در کتاب مرجع "توانمندسازی و کاهش فقر" بر اصلاحات دولتی در زمینه بهبود ارایه خدمات اساسی و اصلاحات محلی و ملی، حکمرانی، توسعه بازار به سود افراد فقیر و دستیابی به عدالت تأکید می‌کند. چنین اصلاحاتی مباحثی را در خصوص ارزش‌های مطرح‌ شده توسط مردم به عنوان شریک و آغازگر توسعه به ‌جای تلقی مشکل و مسئله فرا روی توسعه مطرح می‌کند. به همین دلیل در این کتاب بر نقش‌ها و کارکردهای جوامع مدنی برای حمایت و پشتیبانی سیاست‌ها و اقدامات معطوف به مردم فقیر، در کلیه سطوح، تأکید شده است.

ازآنجایی‌که شرایط اجتماعی، ‌فرهنگی، سیاسی و اقتصادی متغیر هستند و نهادها نیز زمینه ویژه هستند، در نتیجه، اصلاحات راهبردی نیز باید متغیر باشند. هر چند، هیچ مدل نهادی ساده‌ و فراگیری برای توانمندسازی وجود ندارد، اما تجربه نشان می‌دهد که عناصر و مولفه‌های خاصی، همواره وجود دارند که باعث می‌‌شوند تا تلاش‌ها و اقدامات توانمندسازی، موفقیت‌ آمیز شوند. چنین عناصر و مولفه‌‌هایی به صورت هم‌ افزا عمل کرده و حکمرانی طرف تقاضا را تقویت می‌کنند. چهارعنصر کلیدی توانمندسازی که باید مبنا و شالوده اصلاحات نهادی باشند، شامل عناصر زیر هستند:

دسترسی به اطلاعات: اطلاعات به معنای داشتن قدرت است. برقراری جریان دو سویه اطلاعات از دولت ‌به ‌شهروندان و از شهروندان به دولت برای تحقق شهروندی مسئولانه و پاسخگو، حکمرانی خوب و مسئولانه، بسیار حیاتی است. شهروندان آگاه، به نحو بهتری برای استفاده از مزیت‌‌ها تجهیز می‌‌شوند و به نحو مؤثرتری می‌توانند به خدمات و حقوق خود دسترسی پیدا کنند و سرانجام می‌‌توانند بازیگران دولتی و غیردولتی را پاسخگو و مسئولیت‌پذیر کنند. از حوزه‌های اساسی که دسترسی به اطلاعات در آن‌ها بسیار حائز اهمیت هستند، می‌‌توان به عملکرد بخش‌های دولتی و خصوصی، خدمات مالی و بازارها، قوانین و مقررات و آگاهی از حق ‌و حقوق افراد در خصوص خدمات اساسی اشاره کرد. اغلب فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، نقش محوری در دسترسی و اشاعه اطلاعات ایفاء می‌کنند.

فراگیری / مشارکت: رویکرد توانمندسازی برای مشارکت، با مردم فقیر به عنوان یک همکار تولید رفتار می‌‌کند که از اقتدار و اختیار لازم برای کنترل تصمیمات و تخصیص و هدایت منابع به پایین ‌ترین سطوح جامعه برخوردار است. فراگیری مردم فقیر و در نظر گرفتن نیازهای آنان و سایر گروه‌های محروم در تصمیم‌ گیری‌ها به منظور تضمین تخصیص بهینه منابع محدود دولتی بر اساس اولویت‌ها و دانش محلی، بسیار حائز اهمیت است. این کار باعث می‌شود تا مردم فقیر به تغییرات پایبند شوند. با این وجود، استمرار و پایداری فراگیری و مشارکت آگاهانه، مستلزم تغییر قواعد و فرایندهایی برای ایجاد بستر و فضای مناسب برای مذاکره مردم درباره این مسائل و مشارکت آنان برای اولویت‌بندی ملی و محلی و تعیین بودجه و دسترسی به خدمات اساسی و مالی است.

پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری: پاسخگویی و مسئولیت ‌پذیری مقامات دولتی، کارکنان بخش عمومی، تولیدکنندگان خصوصی، کارکنان و سیاست‌‌مداران باید پاسخگوی سیاست‌ها و اقداماتی که بر رفاه شهروندان تأثیر می‌گذارند، باشند. در اینجا سه سازوکار اصلی پاسخگویی و مسئولیت‌‌پذیری وجود دارد. پاسخگویی سیاسی احزاب و نمایندگان سیاسی معمولا از طریق سازوکارهای انتخاباتی اتفاق می‌افتد. پاسخگویی اداری نهادهای دولتی از طریق سازوکارهای مسئولیت‌پذیری درونی هم به صورت افقی و هم عمودی در درون و بین نهادها تضمین می‌شود. سازوکارهای مسئولیت‌پذیری اجتماعی و عمومی، نهادها را برای شهروندان پاسخگو می‌‌کنند و می‌تواند آنان را به پاسخگویی سیاسی و اداری ملزم نماید.

ظرفیت سازمانی محلی: به توانایی مردم برای کار و فعالیت‌ با یکدیگر، خودسازمان‌‌دهی و به بسیج منابع برای حل مشکلات و دستیابی به علائق مشترک، ظرفیت سازمانی محلی گفته می‌شود. جوامع و گروه‌ های سازماندهی‌ شده از امکانات و قابلیت‌های بیشتری برای رساندن صدا و انتقال تقاضاهای خود به سطوح بالاتر تصمیم گیری برخوردارند. در این صورت می‌‌توانند بر سیاست‌‌ها و مذاکراتی که رفاه آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد، تأثیرگذار باشند.

کتاب مرجع "توانمندسازی و کاهش فقر" از انتشارات بانک جهانی در سال 2002 با تامین مالی پروژه مشترک دولت جمهوری اسلامی ایران (معاونت رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی) با برنامه توسعه ملل متحد (UNDP)، تحت عنوان "توسعه مدل ملی حمایت اجتماعی و توانمندسازی (NSPM)" با ترجمه فرزام پوراصغر سنگاچین و جواد رمضانی در زمستان سال 1394 منتشر شده است. دیپا نارایان ویراستار انگلیسی و حبیب جباری ویراستاری فارسی کتاب را به عهده داشتند.